سەرەتا بڕوام وایە بەهای ناسینەوە لەناوپرۆسەی ئەکت و پابەندیەکاندا شکڵ دەگرێ،ناسینەوە وەک دەستپێکێک و حزوری ئیرادەیەک کەخۆی دەسپێرێ بەیاساکانی ئەخلاق.بەتایبەت ئەخلاق وەک چێ بوونی ئاگاییەکی کردە ئامێز کەسنوری کارکردنەکانی لەناو ڕووبەری چاکەی گشتی و ئەمەکداریە بۆ ئەوانی تر.ئەخلاق وەک دەستپێک و سەرەتای ڕاچڵەکینێک کەلەواتای مرۆڤ بونەوەسەرچاوەی گرتبێ،ماناکانی ئەخلاق وەک شۆک لەئەستۆگرتنی وەزیفەکانی بەرپرسیارێتی،کەمرۆڤ دەخاتە بەردەم ئەزمونکردنی ڕیشەیی ترین ئەگەرەکانی بوونی.مرۆڤ مەحکوم دەکا بەزمان و ڕوانینێک کەلەناو پرۆسەی هزرکاری و بیرکردنەوەدادێتەدی ،بەجۆرێک ماناکانی مرۆڤ بوون لەسیاقی کارو کردەو پابەندیدا درک پێ دەکەین.
بیرکردنەوە یەکێکە لەو وەزیفانەی کەئەم نوسینە دەیەوێت بیکاتە پێویستی و مەرجی هەرپرۆسەیەکی مەعریفی و کردەیی ،لەهەمان کاتدا ڕوانینێکی ڕوو لەخۆ، پێشمەرجی هەر ئاوڕو بایەخێکی ئێمەیە کەلەهەوڵ و کۆششدایە بکۆڵێتەوە لەشیاوێتی ئامادەگی تێگەیشتن و ئاگایی ئێمە بۆ پرسە پەیوەندیدارەکان بە مانای بونمانەوە.بەتایبەت ئێمە هەنوکە لەناو پرۆسەی نوسین بەخەتی بیرکردنەوە و پرسیارکردن ڕێچکەکەمان گرتوە. بیرکردنەوە وەک بیرکردنەوە لەو گوتارو پاشخانە هوشیاریە کەلێیەوە ڕووداوو دیاریدەکانی لەبەردەمدا دەخوێنینەوە .
ئایا کاتی ئەوە نەهاتوەخودی ئەو پاشخان و گوتارە بەردەوام و دوبارەیە بکەینە پرسێک بۆ ناسینەوە؟واتا ڕووداوو دیاریدە لەجێگەیەک دابنێین و پێوەرو ڕوانین و سیستمی نوسین و ناسینەوە شی بکەینەوە؟
ئەمەش بەمەبەستی ئەوەی بزانین ئەم گوتارە ڕەهەندە فیکریەکانی ؟پایە ئەخلاقیەکانی،زمان و زانینەکانی زادەی چ لەحزەیەکی ئاگایی و توانستەکانی هوشیارین؟
.1.
لەگەڵ ڕەخنەکردنی گوتاری ناسینەوەو ئەو بڕە لەئیمکانی کارکردنەی کەبەناوی زانست و تەقەلای مەعریفی لەگۆڕێدایە بۆ بەرباس خستنی پرسی تاوانی ئەنفال و ماناکانی جینۆساید.دیدێکی ترو ئەگەرێکی تر پێشکەش دەکەم ،کە بە ئامادەگی لە بونماندا وەک ئاگایی دەبێتە خاڵی وەرچەرخان و گۆڕانی ڕیشەیی بۆ پرسەکە،بەتایبەت کە لەبارو دۆخێکی وەهادا ئەم سەرەتایە بکرێتە ناوەندی گفتوگۆو و دیبەتێکی فراوان ،بەجۆرێک ڕاچەنین و ناواخنکردنی ئەو زانینە ببێتە پابەندیەکی مرۆیی و ئەخلاقی کە واتای بونمانی پێوە گرێ بدەین.
یان ئەو ڕوداوە لە ناو ڕوبەری زانینمان ڕووبدات کەپێی دەوترێت (خود ئاگایی)
کەمەبەست لێی هاوتەریب کردنی ماناکانی بونمانەلێرەدا ،بە وەزیفە هزری و زاتیەکانمان ،لەچوار چێوەی ئاگاییمان کەلە ڕەفتارو بەر پرسیارێتیماندا پەخش دەبێ..
هەمومان لەڕێگەی خوێندنەوەو گەڕانی بەردەوام بەدوای سەرچاوە ئەچینە بەردەم زیاد لەماناو تێگەیشتن و زانینێک لەبارەی واتای( تاوانی ئەنفال و جینۆ ساید) کە هەمویان بەهەمیشەو دووبارە هەمان واتاو زانینمان پێ دەدەن کە پێشتر بۆی گەڕاوین،ئایا ئەمە مانای مردنی ماناکان ناگەیەنێت؟
وەک ئەوەی هەموو پێچ و پەناکردنێک زیادەیەک بێ لەپێناو وەڵامێکی پێش وەختە،ئایا ئەمە پێشوازی کردن نیە لەوەڵامێک بەبێ پرسیار؟
بەواتایەکی تر ئێمە لەنێوان مەرگی پرسیارو مەرگی وەڵام لەبازنەیەکی داخراودا نین؟
بەتایبەت کەئەوەی جێی بایەخ و گرنگی پێدانی ئێمەیە ،سەرباری قەبارەو ئاستی تراژیدی تاوانەکە.ئەو مرۆڤەیە کەلەدواتردا چۆن دەڕوانێتە ناسینەوەی تاوانەکەو ئەم ناسینەوەش لەئەودا چۆن دەبێتە خاڵی ڕاچڵەکین و ڕابوون بەڕووی ووجودی خۆی و ئەو دونیایەی کەتیایدا دەژی...
مرۆڤێک کە پەنجەرەکانی بریتی بن لەزمانی بیرکردنەوەی خۆی،ئاسۆکانی ئومێدی تەقەلاو کۆششە هزریەکانی خۆی بن،ئاگایی و هوشیاریەکەی بچێتەوە سەر لەحزەی ڕاچڵەکین و شۆک و ڕامانە بەردەوامەکانی خۆی..
مرۆڤێک وەها تەماشای دونیا بکات،کە لەبەرامبەریدا دەبێت بەر پرسیاربێت و باک و ئاوڕی بۆ پرسە پەیوەندیدارەکان بەچاکەی گشتیەوە هەبێت.
وەها هوشیاریەک کاتێک دەتوانێت ببێتە وەزیفە، کە بوونی مرۆییمان بکەینە ناوەندی کارکردن و نیگامان بۆ پرسەکانی دەوروبەرمان لەخۆناسین و خۆشەویستی بۆ زانینەوت هاتبێ،لەدۆخێکی لەم چەشنە بوونی مرۆییمان ڕیشەییانە زانینەکان دەکا بەپرسی بنیاتنانی ئاگاییەکی ڕاچڵەکیو،کە بەهزرکاری و بیرکردنەوە درێژە بە بەردەوامی خۆی دەدا...
پابەندیەکی لەم چەشنە بریتیە لە هوشیاری بە ئەخلاقەوە،بریتیە لەئاگایی بە ئەمەکەوە،بریتیە لە بیرکردنەوە بەویژدانەوە....ئەوەی لەناو پرۆسەی ئەم ئاگاییەدا ڕەنگ ئەداتەوە هەستکردنە بەماناکانی بەر پرسیارێتی و ڕەسانەیەتی کەبوونمان وابەستە دەکەن بە پابەندیەک کە ماناو مەغزای تاوانەکە لەبەردەم دادگای ویژدانماندا جێی دەهێڵن.
بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر ئەم تاوانە و پرسی جینۆساید لەو قاڵبە دوبارەو تەقلیدیە بهێنینە دەر ،گرنگە ڕاچەنین وەک پرسێکی فەلسەفی بێتە نێوەندی ڕوانینی دەستە جەمعیمان بۆ تاوانی ئەنفال و واتاکانی جینۆساید.
ڕاچەنین وەک بانگکردنی ئاگایی مرۆییمان بۆ زانین لەبارەی تاوانەکەو چیەتی پابەندیمان ،چ لەسەر ئاستی بیرکردنەوەو چ لەسەر ئاستی کردەو مامەڵەمان لەگەڵ خۆمان و پرسە پەیوەندیدارەکان بەچارەنوسی مرۆییمانەوە...
ئەم پرسە بوونناسی دەکاتە پێش مەرج و هاوتەریب بەوە ئاگاییەک دەکاتە بابەتی کارکردنەکانی کە ڕەهەندەکانی بریتین لە زمانی بیرکردنەوەو ڕاچڵەکین و تێ ڕامان.کەتێکڕا مرۆڤی بیرکەرەوە دەکەن بە خاوەنی بەرپرسیارێتی ئەخلاقی و هوشیاری ڕەسەنانە.
بڕوام وایە ناکرێت( تاوانی ئەنفال) لەناو چوارچێوەی داتاو زانیاری کەڵەکەکراو بهێڵینەوە،بەقەد ئەوە پێویستە شعورکردن بە ئازارو قەبارەی تاوانەکە بگۆڕین بە زنجیرەیەک بەرپرسیارێتی و وەزیفە کەلەگەڵ مرۆڤبونماندا هاو واتابن و لەئێمەدا ڕوانینێک بۆ ناسینەوە بسازێنن ،ویستێک بخەنەوە کەهەمیشە ووجودمان وەک ڕستێک ئەرک و بەرپرسیارێتی ببینێت کەلەکۆششدا بێت ،ئاگاییمان بۆ تاوانەکە بکاتە وەزیفەیەکی بەردەوام و ئەمەکداریەکی هەمیشە کە ڕەقیب بێ بەسەر ئامادەگیمان لەناو بووندا.
2
مرۆڤ بەم پێودانگە ماناو بەهای خۆی لەناو ئەزموونکردنی تواناکانی ناسینەوەو ئەکتکردنی ڕەوشتیانە ئەبینێتەوە،وەها دەچێتە دۆخی پەیوەندی لەگەڵ دەرکەتەو دیاریدەو ڕوداوەکان کە ویستی و ئاگایی و ماناکانی بەرپرسیارێتی لێی دەخوازن.ئەو لە ڕوداودا بۆ ماناو لە ئاگاییدا ئەرکە خودیەکانی ئەدۆزێتەوە ،ناتوانێت پشت بکاتە ئەرک و پابەندیەکانی ،بەتایبەت ئەوەی کە بانگی هوشیاری و ئاگاییمان دەکا ،یان ئەوەی ئاماژە بۆ ئەرکەکانی بیرکردنەوەی ڕەسەن لەئێمە دەکات،وەک جێهێڵراوێک کە پشت کردن لە ووجودی ،بریتیە لەبێ باکیەکی کوشندە کەسەرەنجام بە مردنی بوونی ئاگامەندانەمان بۆ خۆمان و دونیا کۆتایی دێت،....
هەبونی هەریەکێکمان لەئاستی ڕەهەندەکانی ئاگایی و توانستە بێ شومارەکانی بۆ کردەی ناسینەوە،هەبونە لەڕیشەیی ترین ماناو دەرکەوتەکانی بەرپرسیارێتی....
کەشوناس و بونمانی تیادا بۆ ئەوانی تر بەیان دەبێ...
بانگێک کە ئەم تاوانەو قەبارەو تایبەتمەندێتی شکڵ و دۆخی پڕ لەکارەساتباری تاوانەکە ،دەیکات..بانگێکی ڕیشەیی شۆک هێنەرە بۆ ویژدانی مرۆییمان کەهیچ لەحزەیەک بێداری وەک چەکی ئاگامەندی و ڕاچڵەکین وەک ڕوانین لە برین و ڕووبەری ئازارەکانمان لەیاد نەکەین.بەڵکو بونمان سەرلەنوێ لەناو لەحزەی ڕاچڵەکەین و ڕوانینی ڕوو لەخوود بنیات بنێینەوە،ئاگایی وەک ئەزمونکردنی زمانی بیرکردنەوە لە خۆ و برین و قەبارەی قوربانی و مەرگەساتەکانمان بکەینە ناوەندی گفتوگۆو خوێندنەوە بۆ ناسینی خۆمان و دروستکردنەوەی دیدێکی خۆ دروستکەرو ڕاچڵە کیوو .دیدێک کە چوار چێوەی تێگەیشتنەکانی بریتی بن لە ویستی ئاوەزمەندانەو لۆژیکانە .
بەشێوەیەک هەمو چالاکیەکی هزریمان هەمیشە ڕەنگدانەوەی ئەو ڕوداوە تراژیدیە بێت،چ لە ئاستی زمان و چ لەئاستی گوتاردا.
٣.
ئەم ڕوانینە بۆ تاوانناسی ماناو ئەهمیەتەکەی لەوێدایە کە چیتر ئەم پرسە تەنها داتا و زانیاری ناکاتە پێوەری کارکردنەکانی بەڵکو پرسەکە لەوە زیاترە تەنها زمانی داتاو ژمارە بێتەگۆ،ئێمە زمانێک دەهێنینە پێشەوە کە ڕیشەکانی لەناو ئیدراکردنبێ بە بەرپرسیارێتی بۆ زانین لەبارەی تاوانی ئەنفال..زمانێک کە لەبری وەزیفەی گێڕانەوەی چیرۆکەکانی تاوانی ئەنفال،خەریکی بەرهەمهێنانی ڕوانین و پێوەری نوێ بێت،خەریکی فراوان کردنی ئاسۆکانی ئاگاییمان بێت بە بونیادی ڕوداوی تاوانەکە،واتە وەک دۆزێک لەئێمەدا چەقی شڵەژانێکی فیکری هزری بێت،بۆ سەرلەنوێ مانا دانەوە بەو ووجودەی کە دەشێت هەر کات بوونی لەبەردەم پرۆسەی لەنێو بردن و قڕکردن بێ...
دۆزی تاوانی ئەنفال ڕوداوێکەکە دەشێ لەزۆر ڕەهەندە وە بکرێتە خاڵی وەرچەرخان و ڕاچڵەکین بەڕووی کۆی سیستمی ڕوانینی دەستەجەمعی و ئەخلاقیمان،بەجۆرێک ئاگایی و هوشیاریەکی خۆناسی و بوون ناسیانە ،ئەڵقەی پێوەندی ئێمەبێت بە ڕوداوی تاوانەکەو دۆخی هەنوکە.
مامەڵەیەکی لەم چەشنە دەشێ کۆی ڕوانینمان بخاتە بەردەم ئاوەژوو بونەوەو سەرلەنوێ چێکردنەوە ،بەتایبەت کاتێک ئیدراک بە هۆی بیرکردنەوە ئاگری خۆی لەئەشکەوتی بێ ئاگاییماندا دەکاتەوە و تێدەگەین ئەوەی پێویستە بخوێنرێتەوە لەپێشدا بوونی خۆمانە و ئینجا لە خۆوە بۆ ڕابردوو ئێستاو و داهاتو..
پرسەکە وەک بانگکردنی توانای ئاگاییمان خۆی دەر ئەخا،هەر ئاوڕێک بۆ ئەم بانگە بەوە دەست پێ ئەکا کەبڕوامان هێنابێ کە هێشتا لەغیابی مانای تری ڕوداوی تاوانەکەدا دەژین.بەوە گەیشتبین هێشتا زمانێک ماوە کەدەتوانێ ڕیشەیی تر لەسەر برین و قەبارەی تراژیدی تاوانەکە بدوێ.
کەبەدیدی من ئەو پابەندیەی سروشتی تاوانەکە دەیخوازێت،لەبنەڕەتدا بانگێکی ئەخلاقیانەیە بۆ ووجودی هەریەکێکمان وەک مرۆڤ لە ئاستە ڕەسەنەکەیدا.
ئێمە لەم نوسینە ئەوە دەخەینەڕوو کە زانیاری دەبێت ویستی گەڕانی ئاگایی بێت،بەبێ حزوری ئاگایی زانیاری دانابەزێتە نێو ڕەفتارو کردە ڕەوشت ئامێزەکانمان.زانیاری بەبێ پرسیار، کەهەنگاوی بەرایی ئاگاییە بۆ ناسینەوە نابێتە پابەندیەکی بەرپرسیار ئامێزانە.بەڵکو لەبازنەی مانایەکی جێگیرو وەستاو و ڕاگوزەر کۆتایی دێ،بەڵام هەرکاتێک ئاگاییەک لەپێناو خودی تاوانەکە شکڵی گرت و ڕێچکەی گرت ئەوا تێدەگەین کە ئەوەی لەدواتردا ڕوو ئەدات ئاگاییەکی بنیاتنەرو مەبەستدارە کە مانای ڕیشەیی تاوانەکەی کردۆتە وزەی ڕاچڵەکین و ڕابوون و خوێندنەوەی نوێ.واتە هێنانە ئارای بوونێک کە لەزمان و پەرەوەردەو کلتوریدا هەست بە بینینی مرۆڤێکی ڕاچڵەکییو و بەهێز دەکەیت لە پێناسەکردنیدا بۆ خودی خۆی و ئێستاو ڕابردوو داهاتوی...ئەوەی ئەم شوناسە مەیسەر دەکا بۆ تاوانی ئەنفال ، بەمەحکومی ئێمەین و مرۆڤ بونمان لەبەر دەم بەرپرسیارێتی و بانگێکی ئەخلاقی و ویژدانیە.
ئەم نوسینە بۆئەوە نەهاتۆتە بوون یەک دیدگاو یەک ڕوانین بکاتە ئامانج و غایەتی خۆی بەڵکو ئەو لەحزەیە بیر دەهێنێتەوە کەتیایدا دەتوانین ڕاچڵکەین و بەئاگا هاتنەوە بکەینە سەرەتای دەستپێکێکی ڕیشەیی ،کەپەیوەندیداربێ بە هێنانەبونی زمانێکی ڕەسەن و ڕەگ داکوتاو کە لەجەوهەریدا کارکردن لەسەر مرۆڤ پنتی ڕیشەیی بێت.
بۆئەوەی تاوانی ئەنفال لەپرسێکی مێژوویی و گێڕانەوەیەکی دوبارەو داخراو ببەینە دۆخێکی تری کارکردنەوە پێویستە قسە لەسەر هێنانە ئارای زمانێک بکەین کە دەرهاوێشتەی ئاگایی و هزرکاری بێت.بەجۆرێک لە قسەکردن لەسەر مەرگ و ئازارو برینەوە بڕوانینە ئاسۆی تری ڕوانینی نوێ بۆ خۆ بنیاتنان و خۆدروستکردن .بەهای نوێ بە ماناو جەوهەری کێشەکانمان بدەین،بەجۆرێک لێیانەوە کەرەستەی فیکری و هزری بەرهەم بهێنین.
تا ئەوەی دەیڵێین لەسەر مەینەتی و قوربانیەکانمان هاوتەریب بێت بەو بانگە ڕەمزیەی کە تاوانی ئەنفال و قەبارەی قوربانیەکانمان لێمانی دەخوازن.
ئەم ڕوانینە وەها دەیەوێت بێتەگۆ کە تاوانی ئەنفال ئاگاییمان لا بێنێتە بوون ،لەبری زانین و داتا ، تێگەیشتنمان تیا بەرهەم بهێنێت،تێگەیشتنێک کە ئاگایی و زەرورەتی بیرکردنەوەیەکی ڕەسەن دەیخوازێت،ئایا ئەمە ئەو بانگە ڕەمزیە نیە کە ئاگاییمان لەبەرامبەریدا دەبێ بەرپرسیاربێ؟ئایا ڕوداوی تاوانی ئەنفال لەسیاقدا هەڵگری بانگێکی هزری نیە بۆ هەر یەکێکمان ؟ ئایا ئاوڕدانەوە لەڕابردوو دەتوانین بکەینە ئاوڕدانەوە لەئێستاو ،شیاوێتی ئەو ئیمکانە لە کارکردن لەسەر کنەو پشکنین بۆ واتای تاوانەکە؟
بێگومان ئەم پرسە واتاکانی بەرپرسیارێتی دەبەستێتەوە بە وەزیفەکانی ئاگاییەوە،کە لە ئاگابوون لە مانا ڕیشەیی و جەوهەریەکانی تاوانەکەوە هاتوە،هەمیشە ئاگایی ،ئاگاییە لەشتێک،ڕوداوێک،یان دیاریدەیەک ،یان هەبویەک.....
ئەم پرسە بەو مانایەش دەکەوێتەوە کە لەنێوخۆدا و لەئاستی میللی بەرپرسیارێتیەک دادگایی توانا هزریەکانمان دەکات،بانگێک یەخەی گرتوین ، کە بێباکی لەهەمبەریدا بریتیە لەخۆ لەبیرکردن.یان بریتیە لە خۆ فەرامۆشکردن..
هەرکاتێک لەئێمەدا ئاگایی توانای بینین بوو بۆ پرسەکە ،تێدەگەین زۆر نیشانەی پرسیار لەئاستی مانادا دەر دەکەون سەبارەت بە وەزیفەی مرۆیی ئێمە کەپێشتر زانینمان لەبارەیەوە سنوردابوو.
بۆیە هەمو لەحزەیەک کاتی ئەوەیە،پێوەندی ئێمە بەو ڕوداوە و ماناکانی ،بەنێوبەندی بەرپرسیارێتیەوە بێت بەشێوەیەک شیاوێتیەکی تر و ڕەگ داکوتاو تر بێتە ئاراوە لەئاستی پێوری ناسینەوەو هوشیاری مرۆییمان کە هەمومان ملکەچ بکا بەسەر لەنوێ خوێندنەوەو تێهزرین...کەبچێتە ژێر سەقفی پابەندیەکی ئەخلاقیانە کە کرۆکی ڕوداوی تاوانەکە لەئێمەی ئەوێ....
گرنگی ئەم خواستەناوەکیە کە ئاگایی کەشفی دەکا پتر بریتیە لە ڕۆڵ و کارکردی زمان و ئایدیایەک کە تەرجومەی ئازارەکان دەکا بۆ فیکرو بەرهەم هێنانی ماناو ئەرکی خودیانە کە تێکڕا لە پرۆسەی هێشتنەوەی یادەوەریمان بەسەلیمی بۆ ڕوداوی تاوانەکە مەیسەر دەکا.